W cegielni i cukrowni - wąskotorowe koleje przemysłowe regionu sieradzkiego

Region sieradzki, na tle innych części naszego kraju nie był bogaty w kolejki wąskotorowe, zarówno te o charakterze publicznym jak też przemysłowe. Nie oznacza to jednak, że tego typu kolejek nie było wogóle.

Jedyną koleją wąskotorową, użytku publicznego w regionie sieradzkim była linia łącząca Wieluń z Praszką. Zasługuje ona na oddzielne omówienie, toteż nie będzie tematem niniejszego artykułu. W niniejszej publikacji przedstawione zostaną tylko kolejki niepubliczne. Kolejek przemysłowych było raptem kilka. Pracowały podobnie, jak w większości przypadków dla cegielni lub przemysłu cukrowniczego.

Cegielnia „Krobanów”

W 1904 roku na terenie dzisiejszej wsi Michałów, na wschód od Zduńskiej Woli powstała cegielnia „Krobanów”. Zakład nie należał do wielkich. Złoża surowca znajdowały się około 1 km od zakładu, w kierunku Zduńskiej Woli. Aby umożliwić jego sprawny transport powstała wąskotorowa linia kolejowa o prześwicie 600 mm, łącząca zakład z wyrobiskiem.

Torowisko kolejki było poprowadzone niemal w linii prostej, swój początek brało na terenie cegielni w miejscowości Michałów, stąd kierowało się na zachód i nie podlegało większym korektom na przestrzeni lat. Linia przeszła jedną, poważną zmianę. W związku z powstającą linią kolejową Śląsk-Porty, konieczna była dla potrzeb kolejki budowa wiaduktu nad powstającą magistralą linią, po którym poprowadzone zostało torowisko cegielni. Podczas budowy wspomnianej magistrali prawdopodobnie na teren cegielni została też doprowadzona druga linia wąskotorowa, należąca do TRI-wykonawcy stacji i osiedla Karsznice. Linia służyła zapewne do transportu cegieł na teren budowanego osiedla, gdyż to właśnie cegielnia Krobanów była producentem u którego wykonawcy zamówili tego typu materiały budowlane.

Zakład nie posiadał dużego parku taborowego. Do obsługi kolejki cegielnia zakupiła lokomotywę parową O&K oraz około 10 wagonów-koleb. W latach 50. ubiegłego wieku lokomotywa parowa została zezłomowana. Do prowadzenia pociągów zakład zakupił fabrycznie nową lokomotywę Wls40-216, która pracowała do końca istnienia kolei zakładowej, została zezłomowana w 2000 lub 2001 roku.

Cegielnia „Rossoszyca”

Swoją kolejkę posiadała także zlokalizowana w gminie Warta cegielnia „Rossoszyca”. Stosunkowo niewiele zachowało się informacji dotyczących funkcjonowania tej kolei. Wiadomo, że w przypadku tej firmy, kolej zakładowa była dłuższa, od tej spod Zduńskiej Woli. Łączna długość torowiska wynosiła około 2,3-2,5 km. Od zakładu linia prowadziła w kierunku północno-zachodnim.

Kolej zakładowa funkcjonowała do przełomu lat 70 i 80 ubiegłego wieku. Tabor składał się z lokomotywy Wls40 o nieznanym numerze i około 8-10 wagonów-koleb. Obecnie po kolejce nie pozostało wiele śladów, prawdopodobnie jedynym elementem przypominającym o niegdysiejszym istnieniu kolei, jakie pozostały na terenie cegielni są 2 skrzynie ładunkowe pochodzące z eksploatowanych w zakładzie wagonów.

Cukrownia „Cielce”

Józef Jabłkowski - właścicielowi majątku Cielce, bliskie były idee pozytywistyczne, które rozkwitły w Polsce po zakończeniu powstaniu styczniowego. Jednym z założeń pozytywistycznej pracy u podstaw była poprawa efektywności gospodarowania, która miała doprowadzić do wzrostu poziomu życia i umocnienia poczucia wspólnoty wśród całej społeczności.  Służyć temu miał m. in. rozwój przetwórstwa płodów rolnych oraz szerzenie oświaty na wsi. Nieustannie dążył do rozwoju i dalszej pracy u podstaw dla dobra wspólnego. Kierując się tą zasadą w 1852 roku we wsi Cielce w ówczesnym pow. Kaliskim, założył fabryka cukru. Rosnąca produkcja sprawiła, że podjęta została decyzja o budowie sieci kolei wąskotorowej o prześwicie 600 mm, która z zalożenia miała realizować dwa cele. Miała służyć do transportu buraków cukrowych z pól do zakładu oraz zapewnić połączenie ze stacją normalnotorową w Kociołkach koło Błaszek, dzięki czemu łatwiejszy był wywóz produktów zakładu.

Prace związane z budową kolei zakładowej rozpoczęły się na początku drugiej dekady XX w. Jako pierwsza, w 1922 roku powstała licząca 12 km. linia Cielce-Kucharki (Błaszki), która wraz z wybudowanym w 1927 roku 9-kilometrowym odcinkiem Cielce Zakrzew stanowiła główną linię sieci kolejowej cukrowni. Sieć uzupełniały odcinki do Wojsławic, Góry i Zielęcina. W 1927 roku po zakończeniu budowy linii do Zakrzewa i Zielęcina ukształtowała się ostatecznie sieć kolei zakładowej, która liczyła łącznie 29 kilometrów. Szczegółowy wykaz linii zamieszczono w poniższej tabeli oraz na schemacie.


Schemat kolei Cukrowni Cielce, po zakończeniu budowy wszystkich odcinków.

 

Sieć kolei zakładowej Fabryki Cukru Cielce (600 mm)

Odcinek

Długość

Rok otwarcia

Rok zamknięcia

Cielce – Kociołki (Błaszki)

12

1922

ok. 1983

Chabierów - Góra

3

ok. 1923

ok. 1975

Góra - Wojsławice

3

ok. 1923

ok. 1960

Cielce - Zakrzew

9

1927

ok. 1960

Krąków - Zielęcin

2

1927

ok. 1935

Sieć kolejowa Cukrowni Cielce w swojej pierwotnej formie przetrwała jednak stosunkowo krótko. Po zmianie właściciela i przejęciu zakładu przez Cukrownię Zbiersk nastąpiła również korekta sieci. Około 1935 roku zlikwidowany został odcinek Krąków - Zielęcin. Cukrownia definitywnie zakończyła działalność w 1938 roku, jednak kolejka cukrownicza nie podzieliła losu zakładu.

Mimo zakończenia działalności przez macierzysty zakład, nadal okoliczni plantatorzy uprawiali buraki cukrowe. Odbiorcą surowca od tego czasu była Cukrownia Zduny. Buraki do Zdun transportowane były koleją normalnotorową ze stacji Błaszki. Aby jednak było to możliwe surowiec musiał zostać w jakiś sposób dostarczony do Błaszek, stąd też zachowana została sieć wąskotorowa.

W tej formie sieć dawnej Fabryki Cukru Cielce przetrwała do 1960 roku. Wówczas likwidacji uległy odcinki Cielce-Zakrzew oraz Góra-Wojsławice. Surowiec z pól w miejscowościach, które wówczas utraciły połączenie kolejowe prawdopodobnie trafiał należącym do plantatorów transportem kołowym do punktu składowego w Cielcach, gdzie ładowany był do wagonów kolejki.

W połowie następnej dekady likwidacji uległ także krótki, 3-kilometrowy odcinek Chaberów - Góra. Trym samym z dawnej sieci pozostała jedynie linia główna Cielce-Kociołki, umożliwiająca transport buraków do stacji Błaszki, gdzie następował przeładunek na wagony normalnotorowe i dalszy transport do Cukrowni Zduny. Linia Cielce-Błaszki funkcjonowała do około 1983 roku, do końca wożąc buraki. Przykładowo w roku 1982 kolej obsłużyła wagony, przewożąc ładunków.

Ostateczny zmierzch kolei dawnej cukrowni przyniosła kolejna dekada. Na przełomie 1982 i 1983 roku zawieszone zostały przewozy na ostatniej czynnej linii Cielce – Błaszki, po czym nastąpiła rozbiórka szlaku. Jednak pozostałości, po kolei można było bez trudu dostrzec na stacji Błaszki jeszcze w 1985 roku.

W tym miejscu podzielę się własnymi wspomnieniami dotyczącymi tej kolei. Od końca lat 70 moja mama była zatrudniona na PKP w odcinku drogowym Sieradz, podległym oddziałowi drogowemu w Ostrowie Wielkopolskim. Stąd też jako kilkunastolatek dość często podróżowałem z mamą do ||Ostrowa właśnie, czy to do „biura”, czy chociażby na wyjazdy kolonijne, bo właśnie z Ostrowa odbywały się wyjazdy na kolonie dzieci pracowników Oddziału Drogowego znajdującego sę w tym mieście. Po drodze w Błaszkach, po prawej stronie przy wjeździe na stację moją uwagę przykuwał stojący tam malutki parowozik. Wówczas oczywiście moja pasja do kolei była można by rzec na etapie raczkującym, więc nawet nie bardzo wiedziałem co to za lokomotywa. Pojazd widywałem mniej więcej do około 1985 lub 1986 roku po czym zniknął. Fakt obecności taboru byłej kolejki cukrowniczej w tym miejscu, jeszcze w 1985 roku potwierdzają też zdjęcia Pana Piotra Bartza.

Na przestrzeni 60 lat funkcjonowania, tabor kolejki stanowiło łącznie około 120-150 wagonów węglarek oraz 8 parowozów. Tabor wagonowy stanowiły 4-osiowe węglarki o ładowności około 10 t, pochodzące m.in. z Zakładach Ostrowieckich, prawdopodobnie w taborze znajdowały się również wagony węglarki 2-osiowe o pojemności 5 t. Trudno natomiast dziś ustalić, czy i jaki tabor techniczny znajdował się na sieci tej kolei. Wydaje się jednak mało prawdopodobne, aby kolej funkcjonowała bez pojazdów technicznych, przypuszczalnie kolejka posiadała jakiś wagon techniczny oraz pług. Być może też na sieci znajdował się jakiś wagon pasażerski, gdyż takowe zdarzały się na kolejach cukrowniczych, służąc do transportu pracowników. Na przestrzeni lat część tych wagonów na skutek wyeksploatowania oraz zmniejszenia zapotrzebowania na przewozy została złomowana, a niektóre zostały też prawdopodobnie przekazane na inne koleje. Do końca istnienia kolejki dotrwało około 80 wagonów i 3 lokomotywy parowe.

Wagon węglarka 4 0siowa Cukrowni Cielce, zbudowany przez Zakłady Ostrowieckie                                   źródło: www.200lathutywostrowcu.pl

Kolej w swej historii jako środki trakcyjne eksploatowała jedynie lokomotywy parowe. Niestety brak stosownej dokumentacji archiwalnej sprawia, że trudno obecnie określić ile dokładnie lokomotyw posiadała kolejka. Analizując jednak dostępne dane można stwierdzić, że w jednym czasie kolej nie posiadał więcej aniżeli 3-4 lokomotywy parowe. Ich wymiana na inne nastąpiła prawdopodobnie dwukrotnie -w połowie lat 50 oraz na przełomie lat 60 i 70 ubiegłego wieku. Te dane pozwalają postawić tezę, że w całym okresie istnienia kolei, przewinęło się przez nią 8-9 pojazdów. Pierwszym typem pojazdów, jaki zagościł na sieci kolejki, wówczas jeszcze należącej do cukrowni Cielce były lokomotywy wojenne typu HF, pochodzących od różnych wytwórców. które eksploatowano mniej więcej do około 1965 roku, z tym że minimum dwie z nich przybyły na kolejkę dopiero w latach 1954-1956. Łącznie od 1923 roku kolej użytkowała prawdopodobnie 5 „haefek”. Lokomotywy tego typu nadawały się doskonale na sieci kolei cukrowniczych, z uwagi na niskie naciski na oś, wynoszące około 4 t, a także możliwość jazdy po łuku o promieniu 18 m. Nie bez znaczenia był też fakt, że po zakończeniu wojny światowej dużo tych lokomotyw zostało bez zatrudnienia i tym samym stały się łatwo dostępne.

Połowa lat 60 ubiegłego wieku przyniosła początek wymiany taboru trakcyjnego. Miejsce parowozów HF, zaczęły zajmować polskiej konstrukcji parowozy typu Las. Pierwsza tego typu lokomotywa przybyła do Cielc w 1963 roku. Kolejne dwa pojazdy przybyły na przełomie lat 60 i 70. Podobnie jak miało to miejsce w przypadku parowozów HF, nie były to lokomotywy fabryczne, a pojazdy używane, które wcześniej pracowały na innych kolejach sektora cukrowniczego. Ostatni parowóz typu HF został wycofany prawdopodobnie w latach 1972-1973. natomiast pośród parowozów typu Las dwa po zakończeniu pracy na kolei cukrowniczej trafiły do Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie w charakterze eksponatów można je zobaczyć w jednym z parków i w okolicy jedej ze szkół.

Wykaz (niepełny) taboru trakcyjnego kolei cukrowniczej Cielce - Błaszki

Typ

Producent

Okres eksploatacji na kolejce cukrowni Cielce/Zduny

HF

Hartmann 4128/1918

1956 – 1972?

HF

Henschel 13306/1914

1954 - 19

HF

Jung 2854/1918

1923 - 19

Las

Fablok 3276/1953

Brak danych

Las

Fablok 5260/1957

1963 – 1985(?)

Las

?/?

?-1984?

Odstawione, na stacji Błaszki zdekompletowane parowozy Las ze zlikwidowanej kolei Cielce - Błaszki
Parowóz Las, pochodzący z dawnej kolei Cielce - Błaszki, jako eksponat w parku miejskim w Ostrowie Wielkopolskim.

Od autora
Niniejszy artykuł jest jedną z pierwszych o ile nie pierwszą próbą omówienia przedstawionych przemysłowych kolei wąskotorowych Ziemi sieradzkiej. Zapewne znalazły się w niej niezamierzone i niezawinione błędy czy nieścisłości. Stąd też autor będzie wdzięczny za wszelkie uwagi i uzupełnienia.

 

Dodaj komentarz

Kod antyspamowy
Odśwież

Infolinia

PKP Intercity

19 757

Przewozy Regionalne

703 20 20 20

Łódzka Kolej Aglomeracyjna

(42) 205 55 15

Współpracujemy z

Ostatnie Posty

  • Brak postów do publikacji.
stat4u